By GÖK-TÜRK ANITLARI (5)
( ORHUN ABİDELERİ )
ORHUN (Orhon) KİTABELERİ, Orhun ve Yenisey ırmakları yöresinde, runik harfli Türkçe yazıtlardır. Genellikle ORHON-YENİSEY YAZITLARI diye anılır. Bunlardan ilk defa 12.yy’da İranlı tarihçi Cüveyni söz etti. İsveçli subay Strahlenberg, sürgün olduğu Sibirya’nın Yenisey yöresinde birtakım yazıtlara rastladı ve yurduna döndükten sonra bu konuda bir eser yayımladı (1721). Sonraki yıllarda birçok bilgin yazıtlar üstünde inceleme yaptı. Orhon ve Yenisey yazıtlarındaki alfabeyi, Danimarkalı bilgin Wilhelim Thomsen çözdü (1898). ORHUN’dan TUNA’ya, Yakutistan’dan GOBİ’ye kadar yayılarak TÜRK KÜLTÜRÜ’nü yaşatan YAZITLAR üstündeki çalışmalara bugün de devem edilmektedir.
Orhun, Tula ve Selenga havzasındaki Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Kuli-Çur, Selenga, Karabalasagun ve Suci yazıtlarının tümüne birden ORHUN KİTABELERİ (Orhon Yazıtları) adı verilir. Kültigin ve Bilge Kağan Yazıtları, Orhun ırmağının ve Koşa – Tsaydam gölünün yakınlarında, birbirinden yaklaşık olarak 1 km. uzaklıktadır.
KÜLTİĞİN YAZITI; Bilge Kağan tarafından kardeşi Kültigin’in ölümü üzerine 731’de diktirildi. Piramit biçiminde olan yazıt, 3.75 m yükseklik, 0.41 m kalınlık ve 1.24 m. eninde, tepesi beş köşeli kalkan biçimindedir. Yazıtın bir yüzünde ejderha resmi vardır; batı yüzünde Çince, öteki üç yüzünde ise Türkçe yazılar yer alır. Bulunduğu alanda, Kültiğin’in yendiği düşman sayısı kadar (169) balbal taşı vardır. Alanın girişine bir koç heykeli dikilmiştir.
BİLGE KAĞAN YAZITI; Bilge Kağan’ın ölümü üzerine oğlu tarafından 734’de dikildi. Yapı bakımından Kültigin yazıtına çok benzer. Piramit biçimindedir; doğu yüzünde 41, kuzey ve güney yüzlerinde 15’er satır Türkçe yazılar yer alır; batı yüzünde ise Çince yazı görülür.
Doğu GÖKTÜRK KAĞANLIĞI dönemine ait olan Kültigin ve Bilge Kağan yazıtları konu bakımından birbirini tamamlar. BİLGE KAĞAN, yazıtında, devlet başkanı sıfatıyla milletine, devletin kuruluş günlerindeki güçlükleri hatırlatmakta, kuruluşta halkın ve devlet adamlarının rolünü ve çabasını ortaya koymaktadır. Her iki yazıt da Yollug Tiğin tarafından yazılmıştır.
TONYUKUK YAZITI; kimin tarafından ne zaman dikildiği kesin olarak bilinmiyor. Üç kağana vezirlik yapmış olan Tonyukuk, yazıtında, hayatı ve Doğu Göktürk Kağanlığındaki önemli çalışmaları hakkında bilgi vermiştir.
YAZITLAR, kaplumbağa biçimi verilmiş taş kaideler üzerinde yükselmiştir. Kaplumbağa yontusu, eski Türk mimarisinde gücü ve kudreti simgeler.
ORHUN ve YENİSEY Yazıtlarındaki harfler, runik karakterdedir. Kırgızlar ve Göktürkler tarafından kullanılan bu harflerin kökeni konusunda çeşitli görüşler öne sürülmüştür. Bunlardan harflerin Türk damgalarından doğduğu görüşü, gerçeğe en yakın olanıdır. Runik harfler, daha önce HUN TÜRKLERİNCE de kullanılmıştır.
YAZITLARIN DİLİ, eski Oğuzca ve Karluk-Uygur lehçesinin ana çizgilerini taşır; bazı bilginler, yazıtların dilini Kırgızca sayma eğilimindedir. Dil ve gramer bakımından yazıtlar, Oğuzca ürünlerden sayılır; UYGURCA ile arasında bazı farklar vardır.
Siyasal anlamda Türk adının tarih sahnesine iki çıkışı, GÖKTÜRKLER ve TÜRKİYE CUMHURİYETİ ile olmuştur.
Bu dizi-yazımızı BİLGE KAĞAN YAZITI’nın ilk satırlarıyla noktalayalım:
“ Tengri teg tengride bolmış, Türk Bilge Kağan…” (Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağan…)
“Tengi yarlıkadukın üçün özüm kutum bar üçün kagan olurtum..”
( Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğu için, kağan oturdum…)
NOT: ORHUN KİTABELERİ’nin (Bengü-taşların) bire-bir kopyalarının ANKARA’ya getirilme projesi inşallah yakın zamanda gerçekleşir.
5 HAZİRAN TOKAT GAZETESİ
